W ramach prowadzonego punktu nieodpłatnej pomocy prawnej zwrócono się do mnie z prośbą o poprowadzenie spotkania z piętnastoletnią młodzieżą. Spotkanie miało na celu omówienie pozycji osoby niepełnoletniej w polskim systemie prawnym, w tym wskazanie podstawowych zasad ochrony jej praw, określenie jej przywilejów ale także i obowiązków. Chociaż dla piętnastolatków określający ich termin „dzieci” wydaje się być niestosowny, ustawodawca sięga po taką terminologię często, choćby w ustawie o ochronie praw dziecka. W tym miejscu warto więc wskazać jak polski ustawodawca określa osoby niepełnoletnie. I tak:
- dzieci – są to osoby niepełnoletnie, do których stosuje się przepisy prawa;
- małoletni/ małoletnia – jest to w rozumieniu polskiego prawa cywilnego osoba, która nie ukończyła 18 lat. Przy czym – w uproszczeniu – za udzieloną z ważnych przyczyn zgodą sądu, kobieta która ukończyła lat 16 i wychodzi za mąż, uzyskuje status osoby pełnoletniej;
- w prawie karnym pojęcia małoletniego, nieletniego i młodocianego są różne od siebie. Nieletnim jest osoba, która nie ukończyła 17 lat, młodociany to sprawca czynu zabronionego, który „w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat”. Małoletni z kolei występuje w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii oraz w części kodeksu karnego dotyczących m.in. obcowania płciowego. W obu tych przypadkach pojęcie to rozumie się tak jak w prawie cywilnym.
Omawiając konstytucyjne prawa przysługujące osobom niepełnoletnim, wskazać należy, że jako ludziom, niezależnie od wieku, przysługują im wszelkie niezbywalne prawa człowieka. Prawa te, takie jak przykładowo przyrodzona i niezbywalna godność człowieka, doznają czasem wzmocnienia, czy też uszczegółowienia, ze względu na szczególne dobro osób małoletnich właśnie. I tak w art. 68 Konstytucja stwierdza, że każdy ma prawo do ochrony zdrowia. Przy tym władze publiczne zostały zobowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom i kobietom ciężarnym. Władze mają obowiązek tworzenia i wspierania instrumentów prawnych dających podstawę do zachowania jak najlepszego zdrowia dzieci i zagwarantowania im godnego życia w rodzinie i społeczeństwie. Sformułowanie w art. 70 Konstytucji prawo do nauki pociąga za sobą także obowiązek szkolny. Oznacza to, że każdy obywatel do 18 roku życia winien jest kontynuować edukację, która na tym etapie jego życia jest gwarantowana i bezpłatna. W ustawie tej poruszono również kwestię pracy dzieci. Istnieje zakaz stałego zatrudniania dzieci do lat 16 (art. 65 Konstytucji). Ustawa zasadnicza nakłada na organy publiczne obowiązek ochrony dziecka przed przejawami okrucieństwa i przemocy, zapewniając ochronę praw dziecka. Warto w tym miejscu wspomnieć o powołanej ustawą z dnia 6 stycznia 2000 r. instytucji Rzecznika Praw Dziecka. Ma on za zadanie stać na straży praw dziecka określonych w Konstytucji RP, Konwencji o Prawach Dziecka i innych przepisach prawa.
Analizując pozycję osób niepełnoletnich w stosunkach cywilnoprawnych, omówić trzeba pojęcie zdolności do czynności prawnych. Zdolność do czynności prawnych to zdolność do dokonywania we własnym imieniu czynności prawnych, czyli do przyjmowania i składania oświadczeń woli mających na celu wywołanie powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego. Innymi słowy, jest to zdolność do samodzielnego kształtowania swojej sytuacji prawnej (nabywania praw i zaciągania zobowiązań).
Pełną zdolność do czynności prawnych mają pełnoletnie, nieubezwłasnowolnione osoby fizyczne.
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby małoletnie, które ukończyły 13 lat oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo, a także osoby, w stosunku do których obowiązuje postanowienie o ustanowieniu doradcy tymczasowego, wydane przez sąd w trakcie postępowania o ubezwłasnowolnienie[2]
Zdolności do czynności prawnych nie mają osoby fizyczne, które nie ukończyły 13 lat, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.
Zasadniczo do ważności umowy, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Wyjątkami są:
- umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego
- czynności prawne dotyczące przedmiotów majątkowych oddanych osobie o ograniczonej zdolności do czynności prawnych przez przedstawiciela ustawowego do swobodnego używania – wyjątek stanowią czynności prawne, do których dokonania według ustawy nie wystarcza zgoda przedstawiciela ustawowego
- czynności prawne, przez które osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych rozporządza swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów postanowi inaczej.
Co więcej osoba niepełnoletnia posiadająca ograniczoną zdolność do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego nawiązać stosunek pracy, a także dokonywać czynności prawnych w ramach tego stosunku.
Z osiągnięciem pełnoletności wiążą się również:
– czynne prawo wyborcze (możliwość
wybierania kandydatów do parlamentu czy gminy)
– prawo do samodzielnego występowania przed sądem (nie licząc spraw, w których
wymagany jest udział pełnomocnika procesowego – np. przed Sądem Najwyższym czy
Trybunałem Konstytucyjnym).
– możliwość zakupu alkoholu i innych użytek (legalnie… rzecz jasna).
– koniec obowiązku edukacyjnego
Z pełnoletnością wiążą się też pewne
obowiązki:
– konieczność samodzielnego rozliczania się z fiskusem z osiągniętego dochodu
– konieczność posiadania dowodu osobistego
– pełna odpowiedzialność cywilna za wyrządzone szkody (odpowiedzialność karną
ponosi się po ukończeniu lat 17-u).
W drugiej części artykułu omówiona zostanie odpowiedzialność prawna osób nieletnich, na gruncie prawa cywilnego i karnego.
Radca Prawny Paweł Ralski