Ustawodawca w kodeksie postępowania cywilnego nakłada na pisma procesowe obowiązek spełniania określonych wymogów formalnych. W art. 126 kodeksu postępowania cywilnego wyliczone zostały wymogi formalne pisma procesowego, a ponadto § 2 stanowi, że jeżeli pismo jest pierwszym pismem w sprawie, powinno dodatkowo zawierać oznaczenie miejsca zamieszkania lub siedziby i adresy stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników. Stanowisko w tej kwestii zajął Sąd Apelacyjny w Krakowie w postanowieniu z dnia 30 marca 2016 r. do sprawy o sygn. akt I ACz 464/16 twierdząc, iż ,,skoro bowiem pozew jest pierwszym pismem w sprawie, powinien on zgodnie z art. 126 § 2 k.p.c. w zw. z art. 187 k.p.c. zawierać oznaczenie miejsca zamieszkania lub siedziby i adresy stron. Definicję legalną miejsca zamieszkania osoby fizycznej określa art. 25 k.c. Zgodnie z tym przepisem miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu. Użycie w tym przepisie przez ustawodawcę zwrotu „przebywa” w trybie teraźniejszym a nie przeszłym lub przyszłym oznacza, iż chodzi o obecne a nie przeszłe, czy przyszłe miejsce zamieszkania danej osoby”. Adres wskazany w pozwie powinien być więc adresem aktualnym w chwili wniesienia pozwu.
Pozew rozwodowy, bez wątpienia jest pierwszym pismem w sprawie. W związku z tym, zgodnie z treścią przytoczonego art. 126 § 2, pozew rozwodowy czyniąc zadość wymogom formalnym pisma procesowego powinien zawierać oznaczenie miejsca zamieszkania lub siedziby stron. W przypadku ich braku pozew nie otrzyma prawidłowego biegu wskutek braków formalnych pisma.
W praktyce często zdarza się, że małżonkowie od dawna żyją oddzielnie, mieszkając w innych miejscach, nie utrzymując kontaktu. Spełnia to przesłankę niezbędną do orzeczenia rozwodu – trwały i zupełny rozkład pożycia. Art. 56 § 1 stanowi, iż ,, jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód”. Rozwód w takim przypadku wydaje się być czystą formalnością. Jak jednak wcześniej wspomniano, wymogiem formalnym pozwu o rozwód jest oznaczenie miejsca lub siedziby i adresu stron. Koniecznym jest więc, aby wnosząc pozew rozwodowy oznaczyć adres strony pozwanej. Problem pojawia się w przypadku, gdy miejsce pobytu drugiej strony nie jest znane. Wówczas uniemożliwia to spełnienie wymogów formalnych pozwu w postaci wskazania adresu osoby pozwanej. Czy w takiej sytuacji wniesienie pozwu rozwodowego jest niemożliwe?
Ustawodawca przewidując taką ewentualność, wprowadził do kodeksu postępowania cywilnego art. 143, w myśl którego ,,jeżeli stronie, której miejsce pobytu nie jest znane, ma być doręczony pozew lub inne pismo procesowe wywołujące potrzebę podjęcia obrony jej praw, doręczenie może do chwili zgłoszenia się strony albo jej przedstawiciela lub pełnomocnika nastąpić tylko do rąk kuratora ustanowionego na wniosek osoby zainteresowanej przez sąd orzekający”. W związku z przytoczonym przepisem, w przypadku, gdy nieznane jest nam miejsce pobytu drugiej strony, w jej miejsce ustanowiony może zostać kurator. Oznacza to, że wówczas wniesienie pozwu rozwodowego jest możliwe. Ustanowienie kuratora jest jednak uzależnione od spełnienia przez stronę powodową pewnych warunków, które normuje art. 144 § 1 kodeksu postępowania cywilnego. Zgodnie z jego treścią przewodniczący ,,przewodniczący ustanowi kuratora, jeżeli wnioskodawca uprawdopodobni, że miejsce pobytu strony nie jest znane”. Obowiązkiem powoda wnoszącego o ustanowienie kuratora w miejsce drugiej strony jest więc uprawdopodobnienie faktu, że miejsce pobytu strony nie jest mu znane. Ze względu na to, że wnioskodawca ma jedynie uprawdopodobnić, że miejsce pobytu nie jest mu znane, nie jest konieczne zachowanie przepisów odnoszących się do postępowania dowodowego. Nie wystarczy jednak samo stwierdzenie braku wiedzy na temat miejsca pobytu strony pozwanej. Stanowisko w tym przedmiocie zajął między innymi Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 czerwca 1997 r. o sygn. akt II CKU 71/97 uzasadniając, iż ,, nie można uznawać za uprawdopodobnienie samego twierdzenia strony, że nie zna aktualnego miejsca zamieszkania (pobytu) strony przeciwnej. Przesłanki ustanowienia kuratora mogą być dowodzone przy pomocy takich dokumentów jak: pisemne informacje biur adresowych lub organów ewidencji ludności”. W związku z tym, aby złożyć wniosek o ustanowienie kuratora należy poprzeć swoje stwierdzenie o braku znajomości miejsca pobytu strony, odpowiednimi dokumentami. W tym celu, można zwrócić się do Centralnego Biura Adresowego z zapytaniem o adres strony pozwanej, a w przypadku, gdy zachodzi przypuszczenie, że osoba ta może przebywać w zakładzie karnym lub została tymczasowo aresztowana – do Krajowego Rejestru Karnego. Pomocny może okazać się również urząd miasta bądź gminy, prowadzący ewidencję mieszkańców, jednak w związku z ustawą o ochronie danych osobowych, może uzależnić udzielenie odpowiedzi od wezwania odpowiedniej instytucji na przykład Sądu. Po wyczerpaniu możliwości ustalenia miejsca pobytu strony pozwanej, przedkładając odpowiednie dokumenty potwierdzające brak wiadomości na ten temat, Sąd uznając wniosek ustanowi kuratora procesowego.
Do uprawnień kuratora będzie należało poza odbiorem pism procesowych kierowanych do osoby pozwanej, także reprezentowanie jej interesów podczas całego postępowania rozwodowego. Zgodnie z art. 144 § 3 ,,z chwilą doręczenia pisma kuratorowi doręczenie staje się skuteczne”. Pozew rozwodowy zostanie więc skutecznie doręczony, tak jakby został doręczony pozwanemu, a proces rozwodowy może zostać wszczęty. Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego na okoliczność trwałego i zupełnego rozpadu pożycia, sąd wyda w sprawie wyrok zaoczny, który po uzyskaniu prawomocności rozwiąże związek małżeński.
radca prawny Przemysław Szpik