Od wielu stuleci realia prawne i gospodarcze wymuszały tworzenie norm prawnych, które umożliwiałyby ochronę interesów wierzyciela narażonego na szkodliwe działania ze strony dłużnika. Dłużnik ten bowiem chcąc uchylić się od ciążącego na nim zobowiązania mógł podjąć działania skutkujące pogorszeniem jego sytuacji majątkowej i powstaniem po jego stronie niewypłacalności. Innymi słowy, dłużnik zobowiązany przykładowo do spłaty pożyczki mógł wbrew interesowi wierzyciela rozdysponować posiadanym majątkiem lub też zaciągnąć dodatkowe zobowiązania, po czym odmówić wierzycielowi spełnienia świadczeń, argumentując to brakiem aktywów na pokrycie zobowiązania. Aby dać wierzycielowi ochronę przed powyżej wskazanymi działaniami dłużnika, prawo rzymskie rozwinęło tzw. skargę pauliańską (roszczenie pauliańskie, łac. actio Pauliana). Jej istotą była możliwość żądania uznania danej czynności dłużnika za bezskuteczną wobec wierzyciela, którego to sytuacja ulegała wskutek tej czynności pogorszeniu. W polskim prawie skargę pauliańską przewidywały m.in. uchwała wielkopolska z 1400, konstytucja sejmowa z 1506 i Statuty Litewskie. Obecnie zagadnienia powyższe reguluje tytuł X ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny w artykułach 527-534.
Istotą omawianej ochrony, jest możliwość wystąpienia przez wierzyciela z powództwem, które ma na celu uznanie przez sąd konkrentej czynności między dłużnikem a osobą trzecią za bezskuteczną wobec wierzyciela. Jeżeli sąd uzna roszczenie wierzyciela za uzasadnione, ten będzie mógł dochodzić zaspokojenia swojej wierzytelności bezpośrednio od tej osoby trzeciej – oczywiście z ograniczeniem do aktywów, które wskutek czynności dłużnika wyszły z jego majątku lub do niego nie weszły. Co bardzo istotne, dysponując wyrokiem sądu uznającym bezskuteczność danej czynności, przy dochodzeniu swych praw wierzyciel może prowadzić egzekucję na podstawie tytułu wykonawczego wystawionego przeciwko dłużnikowi i nie musi uzyskiwać tytułu wykonawczego przeciwko osobie trzeciej. Ma przy tym pierwszeństwo w zaspokojeniu się przed wierzycielami osoby trzeciej.
Art. 527 kodeksu cywilnego stanowi, że: Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. A więc do skorzystania przez wierzycieli ze skargi pauliańskiej konieczne jest spełnienie trzech podstawowych warunków:
- pokrzywdzenie wierzycieli, jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową,
- działanie dłużnika z zamiarem i świadomością pokrzywdzenia wierzycieli,
- wiedza lub możliwość – przy zachowaniu należytej staranności – dowiedzenia się o tym przez osobę trzecią. Istnieje przy tym domniemanie, że osoba bliska dłużnikowi lub pozostająca z nim w stałych stosunkach gospodarczych ma wiedzę, iż dłużnik działa z zamiarem pokrzywdzenia wierzyciela.
Przedmiotem uznania za bezskuteczne mogą być tylko czynności prawne. Może nim być także zaniechanie dokonania czynności prawnej powodującej zwiększenie majątku dłużnika lub zapobiegającej jego zmniejszeniu. Zaskarżeniu podlega tylko czynność prawna, która już została dokonana. Za jej pomocą nie można zapobiec dokonaniu przez dłużnika czynności prawnej krzywdzącej przyszłych wierzycieli.
Zgodnie z art. 6 kodeksu cywilnego ciężar dowodu spoczywa na tym kto z faktu wywodzi skutki prawne, tak więc to wierzyciel jest zobowiązany udowodnić, że wystąpiły przesłanki uzasadniające uznanie czynności za bezskuteczną w stosunku do niego. Co bardzo ważne, osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, może zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela żądającego uznania czynności za bezskuteczną, jeżeli zaspokoi tego wierzyciela albo wskaże mu wystarczające do jego zaspokojenia mienie dłużnika.
Uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie można żądać po upływie lat pięciu od daty tej czynności.
radca prawny Paweł Ralski