Nie należą do rzadkości sytuacje, w których dopiero po zawarciu umowy np. sprzedaży jedna ze stron dochodzi do przekonania, że chciałaby się wycofać z transakcji, unikając jednocześnie ewentualnych negatywnych skutków zmiany swojej decyzji.
W określonych ustawowo przypadkach, przy zachowaniu konkretnych warunków, regulacje prawne dają możliwość takiej zmiany wcześniejszej decyzji, która mogła być podjęta np. w sposób nieprzemyślany, pod presją czasu. Mowa mianowicie o ustawie z dnia 30 maja 2014 r. o prawach konsumenta, która przewiduje uprawnienie odstąpienia od zawartej umowy.
Jak sama nazwa wskazuje, przepisy wspomnianego aktu prawnego stosuje się jedynie w obrocie konsumenckim, tj. do umów zawieranych przez konsumenta z przedsiębiorcą. Ustawa nie określa kogo uważa się za konsumenta, dlatego też należy w tej kwestii odwołać się do przepisów kodeksu cywilnego. Zgodnie z art. 22[1] kodeksu cywilnego, konsumentem jest osoba fizyczna dokonująca z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Podobnie, definiując pojęcie przedsiębiorcy należy posiłkować się artykułem 42[1] k.c., stanowiącym, iż jest nim osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 33[1] par. 1 k.c., prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową.
Ponadto trzeba pamiętać, że przepisy ustawy o prawach konsumenta znajdują zastosowanie do umów zawartych na odległość lub poza lokalem przedsiębiorcy. Ów akt prawny wyjaśnia jednocześnie jak rozumieć oba ww. pojęcia. Otóż pierwsze z nich oznacza umowę zawartą z konsumentem w ramach zorganizowanego systemu zawierania umów na odległość, bez jednoczesnej fizycznej obecności stron, z wyłącznym wykorzystaniem jednego lub większej liczby środków porozumiewania się na odległość do chwili zawarcia umowy włącznie. Jako przykład można podać zawieranie umowy za pośrednictwem telefonu czy internetu. Drugi zaś termin oznacza umowę z konsumentem zawartą: przy jednoczesnej fizycznej obecności stron w miejscu, które nie jest lokalem przedsiębiorstwa danego przedsiębiorcy; w wyniku przyjęcia oferty złożonej przez konsumenta w okolicznościach jak wyżej; w lokalu przedsiębiorstwa danego przedsiębiorcy lub za pomocą środków porozumiewania się na odległość bezpośrednio po tym, jak nawiązano indywidualny i osobisty kontakt z konsumentem w miejscu, które nie jest lokalem przedsiębiorstwa danego przedsiębiorcy, przy jednoczesnej fizycznej obecności stron; podczas wycieczki zorganizowanej przez przedsiębiorcę, której celem lub skutkiem jest promocja oraz zawieranie umów z konsumentami.
Z kolei lokalem przedsiębiorstwa jest miejsce prowadzenia działalności będące nieruchomością albo częścią nieruchomości, w którym przedsiębiorca prowadzi działalność na stałe, bądź miejsce prowadzenia działalności będące rzeczą ruchomą, w którym przedsiębiorca prowadzi działalność zwyczajowo albo na stałe. Może zatem chodzić tutaj o np. umowy w obrębie punktu, stoiska czy straganu, zorganizowanego w ramach wystaw, pokazów, targów czy innych podobnych imprez o krótkoterminowym, incydentalnym, nieregularnym a zwłaszcza jednorazowym charakterze.
W pewnych przypadkach jednak ustawa o prawach konsumenta nie znajduje zastosowania i niektóre umowy są całkowicie lub częściowo wyłączone spod regulacji tego aktu prawnego. Katalog wyjątków przewidują przepisy art. 3 oraz art. 4. Mowa tutaj np. o umowach o udział w imprezach turystycznych czy umowy dotyczące ustanawiania, nabywania i przenoszenia własności nieruchomości.
Jeśli już doszło do zawarcia umowy w opisanych powyżej warunkach, konsumentowi co do zasady przysługuje w ściśle określonym terminie prawo do odstąpienia od niej. Skuteczne odstąpienie od umowy powoduje, iż będzie ona uważana za niezawartą a przedsiębiorca jest zobowiązany do niezwłocznego (nie później jednak niż w terminie 14 dni od otrzymania oświadczenia) zwrócenia konsumentowi wszystkich dokonanych przez niego płatności, w tym ewentualnych kosztów dostarczenia towaru. Konsument z kolei ma obowiązek odesłać towar niezwłocznie (nie później jednak niż w terminie 14 dni od dnia, w którym złożył oświadczenie o odstąpieniu od umowy, chyba że przedsiębiorca sam zaproponował, że rzecz odbierze albo istnieje po jego stronie obowiązek odebrania rzeczy we własnym zakresie przewidziany dla przypadku dostarczenia rzeczy do miejsca zamieszkania konsumenta, gdy charakter rzeczy nie pozwala na odesłanie go w zwykły sposób pocztą – np. towar wielkogabarytowy).
Niestety również w zakresie samego prawa do odstąpienia od umowy istnieją pewne wyjątki. Otóż rodzaje umów, przy których prawo do odstąpienia od umowy nie przysługuje konsumentowi można odnaleźć w art. 38 cytowanej ustawy (np. umowa obejmująca swoim przedmiotem rzecz ulegającą szybkiemu zepsuciu lub mającą krótki termin przydatności do użycia).
Do skutecznego odstąpienia od umowy wymagane jest złożenie oświadczenia w terminie 14 dni. Przy czym moment od którego należy liczyć ten termin będzie różny w zależności od rodzaju transakcji. I tak oto termin 14 dni liczy się od otrzymania zakupionej rzeczy (pojedynczy towar), od otrzymania ostatniej rzeczy (w przypadku wielu towarów dostarczanych osobno, partiami), od otrzymania pierwszej z rzeczy (dotyczy systematycznego dostarczania towarów w pewnym okresie czasu), tudzież od daty zawarcia umowy (w przypadku pozostałych rodzajów umów jak np. usługi). Oświadczenie o odstąpieniu może nastąpić co prawda w dowolnej formie, jednak choćby dla celów dowodowych i nie narażania się przez konsumenta na ewentualne późniejsze problemy w tym zakresie pożądana wydaje się forma pisemna. Przy składaniu oświadczenia można posłużyć się gotowym formularzem, który ma w zasadzie jedynie walor pomocniczy. Korzystanie z niego jest zatem nieobowiązkowe.
Termin 14 dni uważa się za dochowany już wtedy, gdy w tym czasie zostanie wysłane (nadane) takie oświadczenie. Sama kwestia dostarczenia oświadczenia ewentualnie już po tym terminie pozostaje bez wpływu na skuteczność odstąpienia, o ile tylko konsument zmieścił się w czasie z wyekspediowaniem oświadczenia do odbiorcy.
Warto także nadmienić, iż brak poinformowania konsumenta o prawie odstąpienia, daje konsumentowi możliwość skorzystania z tego uprawnienia przez kolejne 12 miesięcy, chyba że w tym czasie sprzedawca udzieli mu informacje w przedmiocie odstąpienia – wówczas konsument ma na odstąpienie 14 dni od otrzymania informacji w tym zakresie.
Radca Prawny Maciej Molenda