Z reguły termin „spadek” kojarzy się z możliwym przysporzeniem majątkowym na skutek śmierci bliskiej nam osoby. Niejednokrotnie spotkać się można z sytuacjami, gdy spadek obciążony jest długami wyczerpującymi całą wartość spadku lub nawet ją przekraczającymi. Sytuacja taka jest z każdej strony niepożądana i budzi negatywne emocje oraz strach przed odpowiedzialnością za długi. Często jednak osoby dziedziczące nie są świadome odpowiedzialności za długi spadkowe, o czym dowiadują się z kolejnych wezwań do zapłaty, które stają się przyczyną do poszukiwania pomocy prawnej. Co zrobić w takiej sytuacji i jakie są konsekwencje poszczególnych działań lub zaniechań?
W myśl art. 1012 k.c. spadkobierca może złożyć trzy rodzaje oświadczeń po śmierci spadkodawcy. Są to kolejno oświadczenie o przyjęciu spadku bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (proste przyjęcie), oświadczenie o przyjęciu spadku z ograniczeniem odpowiedzialności za długi spadkowe (z dobrodziejstwem inwentarza) oraz oświadczenie o odrzuceniu spadku, na których złożenie, zgodnie z art. 1015 § 1 k.c., spadkobierca ma 6 miesięcy od daty powzięcia wiadomości o tytule swego powołania do spadku. Możliwa jest również kolejna sytuacja, która jeszcze do niedawna powodowała sporo kłopotów majątkowych osób w nią uwikłanych, w sytuacji wystąpienia długów spadkowych, a to zaniechanie złożenia jakiegokolwiek oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku.
Każde z wymienionych oświadczeń niesie za sobą różne konsekwencje prawne dla osób je składających. W przypadku przyjęcia spadku wprost mamy do czynienia z odpowiedzialnością za całość ewentualnych długów spadkowych. Z kolei w sytuacji odrzucenia spadku, jesteśmy całkowicie zwolnienia od odpowiedzialności za długi spadkowe, co nie oznacza jednak, że potencjalni wierzyciele nie będą zwracali się do nas z wezwaniami do zapłaty. W takiej sytuacji jednak należy przedłożyć postanowienie sądu potwierdzające odrzucenie spadku lub treść oświadczenia złożonego przed notariuszem, które uniemożliwią co do zasady dochodzenie od osoby składającej oświadczenie o odrzuceniu spadku długów spadkowych. Inaczej jest w sytuacji, gdy odrzuciliśmy spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli, których wierzytelność istniała w stosunku do nas w chwili odrzucenia spadku, gdyż uprawnieni są wówczas do wszczęcia postępowania o uznanie odrzucenia spadku za bezskuteczne wobec nich.
Nieco bardziej skomplikowane są konsekwencje przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, które skutkuje odpowiedzialnością przyjmującego spadek do tzw. stanu czynnego spadku, rozumianego jako różnicę pomiędzy aktywami i pasywami spadku (wartością a długami). Po wyczerpaniu sumy stanowiącej różnicę wartości, odpowiedzialność ustaje. Najbardziej problematyczna jest sytuacja niezłożenia jakiegokolwiek oświadczenia i upływ 6-cio miesięcznego terminu do złożenia oświadczenia. Aby jednak opisać skutki braku oświadczenia niezbędne jest określenie, kiedy nastąpił zgon osoby, która pozostawiła po sobie spadek, a tym samym, kiedy nastąpiło otwarcie spadku. Z tej perspektywy istotna jest data 18 października 2015 r., kiedy weszły w życie przepisy wprowadzające zmianę przepisów Ustawy kodeks cywilny, dotyczące skutków braku oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku.
Otwarcie spadku przed wskazaną datą i upływ terminu do złożenia oświadczenia skutkował przyjęciem spadku wprost. Zasada ta nie dotyczyła sytuacji, gdy oświadczenia nie złożyła osoba niemająca pełnej zdolności do czynności prawnych, osoba, co do której istniała podstawa do całkowitego ubezwłasnowolnienia albo osoba prawna. Po wprowadzonej zmianie przepisów brak złożenia oświadczenia powoduje przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza, a zatem wywołuje skutki analogiczne, jak złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku z ograniczeniem odpowiedzialności za długi. W konsekwencji odpowiedzialność za długi spadkowe osób, które nie złożyły stosownego oświadczenia.
adwokat Szymon Rogala