Uznanie za zmarłego jest pewnego rodzaju fikcją prawną i polega na uznaniu za zmarłą osoby zaginionej po upływie określonego czasu. Podstawowymi przesłankami aby można uznać osobę za zmarłą jest jej zaginięcie oraz upływ czasu szczegółowo wskazany w Kodeksie cywilnym. Zaginionym jest osoba, w przypadku której nie wiadomo czy żyje, czy też zmarła. Nie jest wystarczający brak wiadomości co do aktualnego miejsca pobytu danej osoby, ale czy żyje. Osoba zaginiona to człowiek, który znalazł się w nieznanym miejscu, nie daje znaku życia, o którym nie wiadomo gdzie przebywa i czy w ogóle żyje, a więc do której istnieje stan niepewności, czy żyje, czy też zmarła. Celem postępowania o uznanie za zmarłego jest unormowanie sytuacji prawnej powstającej w następstwie zaginięcia osoby. W sytuacji zaginięcia człowieka połączonej z brakiem znalezienia jego ciała fakt śmierci może być stwierdzony właśnie poprzez instytucję uznania za zmarłego.
Zaginiony może być uznany za zmarłego jeśli upłynęło 10 lat od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze żył. Zatem co do zasady okres, który musi upłynąć aby uznać osobę za zmarłą wynosi 10 lat od końca roku, w którym osoba ta zaginęła.
Od powyższej zasady istnieją jednak wyjątki:
- Dziesięcioletni termin może ulec wydłużeniu, ponieważ uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed końcem roku kalendarzowego, w którym zaginiony ukończyłby 23 lata. Przykładowo w sytuacji kiedy osoba w chwili zaginięcia miała 10 lat, wówczas termin, który musi upłynąć aby uznać tą osobę za zmarłą wynosi 13 lat.
- Dziesięcioletni termin może ulec skróceniu, ponieważ jeżeli w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończyłby lat siedemdziesiąt, do uznania za zmarłego wystarcza upływ pięciu lat. Przykładowo w sytuacji kiedy osoba w chwili zaginięcia miała 70 lat, wówczas termin, który musi upłynąć aby uznać tą osobę za zmarłą wynosi 5 lat.
Jeszcze inaczej sytuacja wygląda w przypadku zaginięcia osoby w następstwie szczególnych wypadków. Krótsze terminy dopuszczalności za zmarłego są przewidziane dla osób, które zaginęły w czasie podróży powietrznej lub morskiej w związku z katastrofą statku lub okrętu albo innym szczególnym zdarzeniem, wówczas termin wynosi 6 miesięcy i jest liczony od dnia, w którym nastąpiła ta katastrofa lub inne szczególne zdarzenie. Jeżeli jednak nie można stwierdzić wystąpienia katastrofy (np. gdy statek lub samolot zaginął), wówczas bieg terminu sześciomiesięcznego rozpoczyna się z upływem roku od dnia, w którym statek lub okręt miał przybyć do portu przeznaczenia, a jeżeli nie miał portu przeznaczenia – z upływem lat dwóch od dnia, w którym była ostatnia o nim wiadomość.
W sytuacjach zaginięcia osoby w związku z bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia w przypadkach wyżej nie przewidzianych (np. lawina górska, trzęsienie ziemi, powódź) , ten może być uznany za zmarłego po upływie roku od dnia, w którym niebezpieczeństwo ustało albo według okoliczności powinno było ustać.
Z wnioskiem o uznanie za zmarłego należy zwrócić się do sądu ostatniego miejsca zamieszkania zaginionego, a w braku tej podstawy sąd miejsca zamieszkania wnioskodawcy, a w braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca jego pobytu. W przypadku braku wskazanych wyżej podstaw właściwy będzie sąd dla m. st. Warszawy.
Jednakże jeżeli na skutek jednego zdarzenia zaginęła większa liczba osób, Sąd Najwyższy na wniosek Ministra Sprawiedliwości może wyznaczyć jeden sąd jako właściwy do rozpoznania spraw będących w związku z tym zdarzeniem.
Wniosek może złożyć każda osoba zainteresowana. Wniosek o uznanie za zmarłego można zgłosić nie wcześniej niż na rok przed końcem terminu, po upływie którego zaginiony może być uznany za zmarłego. Gdy jednak uznanie za zmarłego może nastąpić po upływie roku lub krótszego niż rok terminu od zdarzenia, które uzasadnia prawdopodobieństwo śmierci zaginionego, wniosek o uznanie za zmarłego zgłosić można dopiero po upływie tego terminu.
Sąd wydając postanowienie o uznaniu za zmarłego wskazuje chwilę jego domniemanej śmierci. Jako chwilę domniemanej śmierci zaginionego oznacza się chwilę, która według okoliczności jest najbardziej prawdopodobna, a w braku wszelkich danych – pierwszy dzień terminu, z którego upływem uznanie za zmarłego stało się możliwe. Jeżeli w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego czas śmierci został oznaczony tylko datą dnia, za chwilę domniemanej śmierci zaginionego uważa się koniec tego dnia. Jeżeli kilka osób utraciło życie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa, domniemywa się, że zmarły jednocześnie.
Na podstawie postanowienia sądu o uznaniu za zmarłego, urząd stanu cywilnego sporządza akt zgonu zaginionej osoby. Natomiast jeżeli w toku postępowania o uznanie za zmarłego okaże się, że śmierć zaginionego jest niewątpliwa, sąd przeprowadzi dalsze postępowanie z urzędu (czyli bez konieczności wnoszenia odrębnego wniosku) o stwierdzenie zgonu tej osoby.
Aplikant adwokacki Joanna Gil