Zgodnie z ustawą z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 644 z późn. zm.) nabycie spadku przez osoby fizyczne co do zasady wiąże się z obowiązkiem zapłaty podatku.
W zależności od tego kto dokładnie jest nabywcą spadku (tzn. do której grupy podatkowej taka osoba należy), ustawa przewiduje różne stawki podatkowe, jak również różne kwoty wolne od podatku.
Ustawa wyróżnia trzy grupy podatkowe. W myśl art. 14 ust. 3 pkt 1 do pierwszej grupy zalicza się małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, zięcia, synową, rodzeństwo, ojczyma, macochę i teściów. Zgodnie natomiast z punktem 2 tego samego przepisu, w drugiej grupie znajdują się zstępni rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępni i małżonkowie pasierbów, małżonkowie rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, małżonkowie rodzeństwa małżonków, małżonkowie innych zstępnych. Z kolei wedle punktu 3 przedmiotowego przepisu, do grupy trzeciej zalicza się innych nabywców.
Zgodnie z art. 15 cytowanej ustawy, podatek oblicza się od nadwyżki podstawy opodatkowania ponad kwotę wolną od podatku według określonych skal podatkowych. Skale podatkowe opierają się na tzw. progresji odcinkowej. Oznacza to stosowanie odpowiednich stawek do poszczególnych odcinków (przedziałów) podstawy opodatkowania. Kwotę podatku stanowi zatem suma tak obliczonych składników. W celu ułatwienia wyliczenia kwoty podatku, ustawa posługuje się tabelami przedstawiającymi kwotę podatku obliczonego dla poprzednich przedziałów skali i stawkę, według której oblicza się podatek w danym przedziale skali.
Omawiany akt prawny wyróżnia trzy stawki procentowe, odpowiednio w wysokości: 3%, 5%, 7% – w przypadku osób z pierwszej grupy podatkowej ; 7%, 9%, 12% – w przypadku osób podpadających pod drugą grupę podatkową ; 12%, 16%, 20 % – dla osób zaliczanych do trzeciej grupy podatkowej. Ustawodawca określił również progi podatkowe w ramach każdej z grup. Próg 10 278 zł. (nadwyżki ponad kwotę wolną), do którego to obowiązuje pierwsza stawka procentowa, a powyżej którego zaczyna się druga stawka procentowa. Ponadto – próg 20 556 (nadwyżki ponad kwotę wolną), do którego to obowiązuje druga stawka procentowa, a powyżej którego zaczyna się trzecia stawka procentowa.
W tym miejscu należy nadmienić, iż zgodnie z art. 9 ust. 1 przywołanej ustawy, kwotami wolnymi od podatku są odpowiednio 9637 zł. jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do pierwszej grupy podatkowej, 7276 zł. jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do drugiej grupy podatkowej, 4902 zł. jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do trzeciej grupy podatkowej. Nabycie zatem przez nabywcę, od jednej osoby własności rzeczy i praw majątkowych o czystej wartości w ww. kwotach i okolicznościach, nie podlega opodatkowaniu.
Dla zobrazowania kwestii wyliczania podatku od nabytego spadku, można posłużyć się następującym przykładem. Osoba z pierwszej grupy podatkowej (np. syn czy córka spadkodawcy) nabyła czystą wartość spadku w wysokości 30 000 zł., wobec czego podatek wyniósłby 813 zł. Wynika to z poniższych wyliczeń. Otóż po odjęciu od 30 000 zł. kwoty wolnej od podatku (w tej grupie jest to 9637 zł.) zostaje 20 363 zł. Tym samym znajdujemy się w drugim odcinku (przedziale) podstawy opodatkowania. Od otrzymanej w ten sposób różnicy należy następnie odjąć kwotę 10 278 zł., co daje wynik 10 085 zł. (jest to nadwyżka ponad 10 278 zł.). Ten ostatni wynik należy następnie pomnożyć przez 5 % i do otrzymanego w ten sposób iloczynu dodać 308 zł. i 30 gr. (zgodnie bowiem z treścią tabeli w art. 15 ust. 1 przywołanej ustawy, podatek wynosi właśnie 308 zł. 30 gr i 5% nadwyżki ponad 10 278 zł. ). Wynik powyższych działań, tj. 812,55 zł., po zaokrągleniu do pełnych złotych daje kwotę podatku w wysokości 813 zł.
Jednym z zagadnień dotyczących wspomnianego podatku, którym beneficjenci nieodpłatnej pomocy prawnej są lub mogą być żywo zainteresowani, wydaje się ustalenie czy i ewentualnie jakie są możliwości uniknięcia konieczności zapłaty z tego tytułu, w związku z faktem nabycia spadku. W przedmiotowej ustawie zostały bowiem przewidziane pewne zwolnienia. Przy czym dotychczasowe doświadczenia wskazują, iż najczęściej rozpatrywanym przypadkiem jest zwolnienie z podatku z powodu określonego pokrewieństwa z osobą zmarłą (z tym, że dotyczy to spraw, w których spadkodawca zmarł nie wcześniej niż 1 stycznia 2007 r.). Mianowicie zgodnie z obowiązującym od 2007 r. artykułem 4a cytowanej ustawy, istnieje krąg osób zaliczanych do tzw. „grupy zerowej” (ww. ustawa nie wymienia wprost owej grupy, która nie jest bezpośrednio zdefiniowana w tym akcie prawnym, natomiast przyjęło się już operowanie właśnie taką nomenklaturą). Grupa zerowa pod określonymi w ustawie warunkami jest całkowicie zwolniona z podatku od spadków. Zalicza się do niej następujące osoby: małżonek, zstępni, wstępni, pasierb, rodzeństwo, ojczym i macocha. Warunkiem jednak skorzystania z dobrodziejstwa wspomnianego zwolnienia jest zgłoszenie właściwemu naczelnikowi urzędu skarbowego na formularzu SD-Z2 (zgłoszenie o nabyciu własności rzeczy lub praw majątkowych) w terminie sześciu miesięcy od dnia uprawomocnienia się orzeczenia sądu stwierdzającego nabycie spadku lub zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia, nabytych rzeczy lub praw majątkowych.
Ustawa przewiduje w art. 4 również dość mocno rozbudowany katalog zwolnień przedmiotowych od podatku, a także wskazuje w art. 3 na wyłączenia pewnych przedmiotów, które to nie podlegają opodatkowaniu.