Pojęcie zachowku jest ściśle powiązane z istnieniem swobody testowania spadkodawcy. Wspomniana swoboda przejawia się w braku skrępowania spadkodawcy co do kręgu osób, na których rzecz może on przekazać cały swój majątek. W związku z powyższym może się zdarzyć, iż całość majątku zostanie przeznaczona osobom w ogóle nie pozostającym w kręgu rodziny, bądź po prostu będącym dalszymi krewnymi, z jednoczesnym pominięciem najbliższych.
Dostrzegając problem spadkobierców ustawowych, którzy w takiej sytuacji mogliby zostać pokrzywdzeni, ustawodawca przewidział w kodeksie cywilnym przepisy o zachowku poprawiające ich pozycję. Zachowek jest bowiem instytucją prawa spadkowego, która w swoim zamierzeniu ma de facto niwelować niekorzystne dla spadkobierców ustawowych skutki związane właśnie z ich pominięciem przez spadkodawcę przy rozrządzeniu swoim majątkiem. Innymi słowy zachowek ma stanowić w takich okolicznościach ochronę i zabezpieczenie interesów pominiętych spadkobierców ustawowych. Należy zwrócić uwagę, iż poza wyżej wymienionym przypadkiem, wspomniana instytucja odnosi się również do pokrzywdzenia spadkobierców ustawowych poprzez ustanowienie zapisu windykacyjnego czy dokonywanie przez spadkodawcę darowizn.
Warto natomiast pamiętać, iż instytucja zachowku nie będzie wchodziła w grę w razie zawarcia umowy dożywocia, ponieważ tego rodzaju umowa nie stanowi przysporzenia bezpłatnego.
W myśl art. 991 § 1 kodeksu cywilnego, uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Zgodnie zaś z art. 991 § 2 kodeksu cywilnego zapewnienie zachowku należnego uprawnionemu może nastąpić przez powołanie uprawnionego do dziedziczenia, ustanowienie zapisu zwykłego lub zapisu windykacyjnego w testamencie na rzecz uprawnionego, bądź dokonane darowizny przed śmiercią spadkodawcy. Jeśli okazałoby się, iż uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w jednej z ww. form, wówczas uprawniony ma roszczenie o zapłatę określonej sumy pieniężnej na pokrycie zachowku. Natomiast, gdy zachowek został pokryty w jeden z ww. sposobów lecz wartość owej korzyści jest mniejsza niż kwota przysługującego zachowku, uprawniony wówczas uzyskuje roszczenie o uzupełnienie sumy potrzebnej do pokrycia zachowku.
Osobami zobowiązanymi do zapłaty zachowku są: spadkobierca, zapisobierca windykacyjny, a także obdarowany – w przypadku gdy darowizna jest zaliczana do zachowku.
Zachowek nie będzie przysługiwał spadkobiercom, którzy zrzekli się dziedziczenia na podstawie stosownej umowy w formie aktu notarialnego, spadkobiercom uznanym przez sąd za niegodnych dziedziczenia (przy czym zstępni osób uznanych za niegodne dziedziczenia zachowują prawo do zachowku), spadkobiercom którzy złożyli – w ustawowym terminie 6 miesięcy od dowiedzenia się o tytule swojego powołania – oświadczenie o odrzuceniu spadku z ustawy (przy czym zstępni takich osób mają prawo do zachowku), spadkobiercom wydziedziczonym przez spadkodawcę – co w rozumieniu prawa oznacza pozbawienie prawa do zachowku z przyczyn określonych w art. 1008 kodeksu cywilnego (z tym, że zstępni wydziedziczonych nie są pozbawieni prawa do zachowku), małżonkowi zmarłego w sytuacji wyłączenia go od dziedziczenia przez sąd na podstawie wyroku po spełnieniu przesłanek, o których mowa w art. 940 kodeksu cywilnego
Jeśli chodzi o wysokość zachowku jaką może otrzymać uprawniony, kształtowana jest przez następujące elementy: wielkość udziału spadkowego, który przypadałby spadkobiercy przy dziedziczeniu ustawowym, warunki osobiste uprawnionej osoby, jak również wartość spadku.
Warunki osobiste osoby uprawnionej przekładają się na wysokość zachowku w ten sposób, iż w sytuacji, gdy uprawniony w chwili śmierci spadkodawcy jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępnym uprawnionym jest małoletni – osobom takim przysługuje z tytułu zachowku dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. W pozostałych zaś przypadkach będzie to połowa wartości wspomnianego udziału.
Warto odnotować, iż na potrzeby obliczania zachowku, co do zasady doliczane są do masy spadkowej darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Przy czym należy zastrzec, iż występują w tym zakresie pewne wyjątki. Mianowicie drobne darowizny, które są zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach, nie będą doliczane do spadku. Nie dolicza się również darowizn sprzed więcej niż dziesięciu lat licząc wstecz od dnia otwarcia spadku, z tym że dotyczy to dokonania darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Nie podlegają również doliczeniu do spadku darowizny spadkodawcy w czasie, kiedy nie miał zstępnych (z wyjątkiem przypadku uczynienia darowizny na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego). Ponadto na potrzeby obliczania zachowku należnego małżonkowi, nie będą doliczane darowizny poczynione przez spadkodawcę przed zawarciem małżeństwa z tym małżonkiem.
W art. 1007 § 1 kodeksu cywilnego uregulowane zostało zagadnienie przedawnienia roszczeń z tytułu zachowku. Zgodnie z przywołanym przepisem, roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Z kolei w myśl paragrafu drugiego powołanego powyżej artykułu, w przypadku braku testamentu upływ pięcioletniego okresu będzie liczony od dnia otwarcia spadku, tj. śmierci spadkodawcy. Po upływie ww. terminów pojawia się zatem możliwość uchylenia się od zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku.
Należy jednak pamiętać, iż bieg terminu przedawnienia omawianych roszczeń może zostać przerwany wskutek wystąpienia zdarzeń, których rodzaje zostały przewidziane w art. 123 kodeksu cywilnego. W jednym ze swoich orzeczeń Sąd Najwyższy uznał, iż przykładem owego zdarzenia, które powoduje przerwanie biegu terminu przedawnienia roszczenia o zachowek należny od spadkobiercy może być wniosek o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie ustawy (por. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11.02.2015 r., I CSK 753/13).
Radca Prawny Maciej Molenda