Zgodnie z obowiązującymi regulacjami zawartymi w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964r. Kodeks Cywilny (zwanej dalej „k.c.”) możliwe jest skuteczne powołanie spadkobiercy (a także dokonanie innych rozrządzeń na wypadek śmierci – np. ustanowienie zapisobiercy) w drodze testamentu ustnego. Stosownie jednak do przyjętych przez Ustawodawcę zasad powyższe będzie miało miejsce jedynie w wyjątkowych przypadkach precyzyjnie oznaczonych w treści art. 952 k.c.
W pierwszej kolejności należy odróżnić testament allograficzny (uregulowany w art. 951 k.c.) od testamentu ustnego, o którym stanowi art. 952 k.c. O ile oba testamenty związane pozostają z ustnym wyrażeniem ostatniej woli, to zgodnie z dyspozycją art. 951 k.c. do skutecznego (wywołującego skutki prawne) wyrażenia ostatniej woli dojdzie jedynie jeżeli testator oświadczy swoją wolę w obecności dwóch świadków oraz jednego z enumeratywnie wskazanych w treści przepisu urzędników państwowych.
Tymczasem art. 952 § 1 k.c. przewiduje, iż o ile dla skuteczności rozrządzenia nie jest wymagana obecność urzędnika to istnieje szereg dalszych wymagań, których spełnienie pozostaje konieczne dla wywarcia przez testament ustny skutków prawnych. Jak stanowi przedmiotowy przepis, w szczególności konieczne jest, aby testament ustny został sporządzony przez testatora, który pozostaje w stanie obawy rychłej śmierci lub nie ma możliwości (albo ta możliwość pozostaje wysoce utrudniona) sporządzenia testamentu w innej (zwykłej) formie. Już na początkowym etapie analizy regulacji zawartej w art. 952 § 1 k.c. pojawia się wątpliwość, co do charakteru stanu „obawy rychłej śmierci”, nie jest bowiem jednoznacznie wyjaśnione czy ma to być obawa obiektywna (spowodowana np. poważnym stanem chorobowym) czy też aby obawa pozostająca wyłącznie subiektywnym odczuciem testatora. Niestety stanowisko orzecznictwa oraz przedstawicieli doktryny prawa pozostaje podzielone, przy czym przeważnie przyjmuje się jednak, iż sama obawa testatora niespowodowana stanem zdrowia lub zagrażającymi życiu okolicznościami, w jakich znalazł się testator pozostaje niewystarczająca dla uzasadnienia, iż konieczne było sporządzenie testamentu ustnego (tak: Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29.06.2012r., sygn. I CSK 575/11). Tym niemniej równocześnie aktualny pozostaje pogląd, iż wystarczające dla uznania skuteczności testamentu ustanego będzie subiektywne przekonanie testatora co do jego rychłego zgonu (tak: Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 stycznia1992, sygn. III CZP 135/91). Powyższy spór powoduje, iż aktualnie najpowszechniej aprobowanym pozostaje stanowisko o mieszanym charakterze obawy tj. obiektywno – subiektywnym. Jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 27 lutego 2013r. (sygn. IV CSK 380/12): „Przekonanie spadkodawcy o rychłej śmierci może uzasadniać każda przyczyna (zły stan zdrowia, podeszły wiek, znajdowanie się w sytuacji zagrażającej bezpośrednio życiu), która w świetle aktualnej wiedzy i doświadczenia życiowego, może spowodować bliską śmierć; subiektywne odczucia powinny być usprawiedliwione obiektywnymi okolicznościami.” Co jednak istotne, samo pozostawanie w zaawansowanym wieku czy też nastąpienie śmierci, w krótkim okresie po „sporządzeniu” testamentu ustnego pozostają niewystarczające do bezkrytycznego uznania, iż w momencie składania oświadczenia woli przez testatora istniała obawa rychłej śmierci.
Równocześnie Ustawodawca przewiduje, iż nie tylko obawa rychłej śmierci ale także zaistnienie szczególnych okoliczności czyniących zachowanie zwykłej formy testamentu niemożliwym lub utrudnionym sprawi, iż za skuteczny może zostać uznany testament sporządzony w formie ustnej. Przedstawiciele piśmiennictwa słusznie zauważają, iż: „Okoliczności uniemożliwiające lub znacznie utrudniające skorzystanie ze zwykłej formy testamentu nie zostały wyliczone nawet przykładowo. Należy zatem przyjąć, że chodzi o okoliczności niecodzienne, odbiegające od normalnego stanu rzeczy. Mogą to być rozmaite zdarzenia, takie jak np. powódź, przerwanie komunikacji, epidemia, a więc mające charakter obiektywny. Mogą to być także okoliczności wywołane przyczynami leżącymi po stronie spadkodawcy, a więc mające charakter subiektywny. Występujące okoliczności o charakterze szczególnym muszą uniemożliwiać lub znacznie utrudniać skorzystanie ze zwykłej formy testamentu. Taka sytuacja występuje wtedy, gdy spadkodawca nie jest w stanie udać się do osoby urzędowej uprawnionej do przyjęcia oświadczenia w trybie art. 951 lub do notariusza, osób tych nie można także przywołać, a testator nie jest w stanie sporządzić testamentu holograficznego. (Gudowski Jacek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki, wyd. II, Opublikowano: WKP 2017). Każdorazowo, zatem to do Sądu orzekającego w sprawie należeć będzie ocena czy w danym przypadku testator miał możliwość sporządzenia testamentu w formie zwykłej, czy też okoliczności powodowały, iż mógł on skorzystać z uprawnienia do sporządzenia testamentu w formie szczególnej.
Kolejno, jak stanowi art. 952 § 1 k.c. wymagane jest, aby doszło do złożenia przez testatora ustnego oświadczenia wyrażającego jego ostatnią wolę. Powyższe powinno zostać dokonane w obecności 3 świadków. Wątpliwości wśród na gruncie judykatury budzi czy skutecznie sporządzony testament ustny może polegać na odczytaniu przez testatora wcześniej sporządzonego projektu testamentu. Aktualnie należy opowiedzieć się za przedmiotową możliwością jeżeli projekt został przygotowany przez testatora, a następnie odczytany przez niego w całości w obecności świadków. Co warte podkreślenia, Sąd Najwyższy dopuszcza także, aby testament ustny sporządzony został przez osoby niemogące mówić, któremu to stanowisku Sąd dał wyraz w orzeczeniu zapadłym 14 stycznia 1982r. (sygn. III CRN 169/81), gdzie stwierdzono, iż: „Ustny testament szczególny (art. 952 k.c.) mogą sporządzać również osoby głuche, nieme i głuchonieme, jeżeli mają pełną zdolność do czynności prawnych. Warunkiem ważności takiego testamentu jest wykazanie, że spadkodawca miał wolę testowania w tej formie i oświadczył swą wolę w sposób dostateczny. Przez oświadczenie woli w sposób dostateczny należy rozumieć podanie przez testatora treści testamentu, czyli wyraźne stwierdzenie, jakie korzyści i komu przeznacza. Nie wystarczy ograniczenie się spadkodawcy do potakiwania, przyjęcia treści podsuniętej, zaproponowanej bądź wyrażonej przez inną osobę. Wreszcie treść oświadczenia spadkodawcy musi być zrozumiała dla każdego z trzech świadków testamentu, każdy ze świadków musi pojmować znaczenie ruchów, gestów lub innego zachowania testatora, są one bowiem jego „swoistą mową”.”
Przechodząc do problematyki świadków w pierwszej kolejności wskazać należy, iż przepis art. 952 § 1 k.c. stanowi wyłącznie o minimalnej liczbie świadków, którzy muszą być obecni przy sporządzeniu testamentu ustnego. Oświadczenie ostatniej woli w obecności większej ilości osób, może mieć znaczenie przy postępowaniu dowodowym prowadzonym przez Sąd, a zmierzającym do ustalenia treści testamentu ustnego (zwłaszcza jeżeli nie została ona spisana zgodnie z dyspozycją art. 952 § 2 k.c.). Powszechnie aprobowany jest przy tym pogląd, iż do osób świadków stosuje się obostrzenia zawarte w treści art. 956 k.c. i 957 k.c., a zatem nie mogą być świadkami osoby: nie mającej pełnej zdolności do czynności prawnych, niewidome, głuche lub nieme, nie potrafiące czytać ani pisać, niewładające językiem, w którym sporządzany jest testament, ani prawomocnie skazane wyrokiem sądowym za składanie fałszywych zeznań. Nadto, jak wynika z art. 957 k.c. nie może pełnić roli świadka osoba, która na mocy sporządzanego testamentu miałaby uzyskać jakąkolwiek korzyść, a także: „małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia.”
Kolejnym etapem następującym po złożeniu oświadczenia woli przez testatora pozostającego w stanie obawy rychłej śmierci (lub w okolicznościach wyłączających możliwość lub utrudniających sporządzenie testamentu w formie zwykłej) w obecności 3 świadków, jest stwierdzenie treści oświadczenia. Jak wynika z art. 952 § 2 k.c. może to nastąpić poprzez spisanie przez jednego ze świadków lub osobę trzecią treści oświadczenia, (przy czym za osobę trzecią nie może zostać uznana osoba powołana do spadkobrania) lub jak przewiduje art. 952 § 3 k.c. stwierdzenie może zostać przeprowadzone przed Sądem, który zobowiązany pozostaje do odebrania zeznań w przedmiocie treści rozrządzeń testatora od, co najmniej dwóch świadków. Co istotne postępowanie Sądowe w przedmiocie stwierdzenie nabycia spadku na podstawie testamentu ustnego musi zostać zainicjowane w terminie nieprzekraczającym 6 miesięcy liczonych od dnia otwarcia spadku.
radca prawny Maria Kuczara