Trudna sytuacja rodziny jako przesłanka do przyznania uczniowi świadczeń pomocy materialnej o charakterze socjalnym z urzędu – w świetle ustawy o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 r.
Instytucja przyznania pomocy materialnej dla ucznia została przez Ustawodawcę uregulowana w ustawie z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (dalej: u.s.o.). Istotnym pozostaje, iż Uczniowi przysługuje prawo do pomocy materialnej ze środków przeznaczonych na ten cel w budżecie państwa lub budżecie właściwej jednostki samorządu terytorialnego (tak: art. 90 b u.s.o.). Pomoc materialna jest udzielana uczniom w celu zmniejszenia różnic w dostępie do edukacji, umożliwienia pokonywania barier dostępu do edukacji wynikających z trudnej sytuacji materialnej ucznia, a także wspierania edukacji uczniów zdolnych. Przewidzianymi przez Ustawodawcę świadczeniami pomocy materialnej o charakterze socjalnym są:
1) stypendium szkolne;
2) zasiłek szkolny.
Zgodnie z art. 90 n u.s.o. decyzja w przedmiocie przyznania pomocy materialnej o charakterze socjalnym dla ucznia może być przyznana na wniosek: rodzica ucznia, pełnoletniego ucznia, dyrektora szkoły, kolegium nauczycielskiego, nauczycielskiego kolegium języków obcych, kolegium pracowników służb społecznych, ośrodka, o którym mowa w art. 90b ust. 3 pkt. 2 u.s.o. (tak: art. 90 n ust.1 i 2 u.s.o).
W praktyce często dochodzi do sytuacji, kiedy to wniosek o przyznanie stypendium szkolnego lub zasiłku ma charakter spóźniony – został złożony po terminie. Wskazać bowiem należy, iż tryb i sposób udzielania świadczeń socjalnych dla ucznia określany jest w regulaminie udzielania pomocy materialnej o charakterze socjalnym dla uczniów zamieszkałych na terenie gminy, uchwalanym przez Radę Gminy. Nieporadność rodziców oraz brak zainteresowania właściwych organów prowadziłaby w takim przypadku do pozbawienia ucznia, pomimo istniejących potrzeb, pomocy socjalnej.
Tego rodzaju sytuacja została przewidziana przez Ustawodawcę, który obok postępowania na wniosek, dopuścił również możliwość wszczęcia postępowania o przyznanie świadczenia z urzędu (tak: art. 90 n ust. 3 u.s.o.). Postępowanie z urzędu (art. 90n ust. 3) wszczyna organ wskazany w art. 90m ust. 1 (wójt/burmistrz/prezydent lub kierownik ośrodka pomocy społecznej z upoważnienia rady gminy) lub też organ bądź pracownik posiadający upoważnienie do prowadzenia postępowań i wydawania decyzji przewidzianych w komentowanych przepisach ustawy. Podstawę faktyczną wszczęcia postępowania w tym trybie może stanowić każda informacja, którą dysponuje organ, świadcząca o trudnej sytuacji materialnej strony, przykładowo – dane zgromadzone przez ośrodek pomocy społecznej. Tego rodzaju stanowisko zaprezentował m.in. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Olsztynie w wyroku z dnia 13 sierpnia 2008 r. w sprawie o sygn. akt II SA/Ol 440/08: „Świadczenia pomocy materialnej o charakterze socjalnym mogą być przyznawane nie tylko na wniosek, ale również z urzędu. Podstawę faktyczną do wszczęcia postępowania w tym trybie może stanowić informacja o sytuacji rodzinnej i materialnej danej osoby. Organy administracji, ze względu na służebną rolę wobec obywateli, mają postępować tak, aby obywatel mógł skorzystać z przysługującego mu w świetle prawa uprawnienia”.
Z urzędu można przyznać – zależnie od okoliczności poszczególnego przypadku – zarówno stypendium szkolne, jak i zasiłek szkolny.
Zgodnie z orzecznictwem sądów administracyjnych, orzekając w przedmiocie stypendium szkolnego właściwe organy mają obowiązek zastosowania art. 90n ust. 3 nawet wtedy, gdy wniosek złożony przez stronę – mimo jego merytorycznej zasadności – jest spóźniony i nie zachodzi, w ocenie organów, „uzasadniony przypadek”, usprawiedliwiający rozpatrzenie sprawy co do istoty bez względu na upływ terminu, zgodnie z art. 90n ust. 7 u.s.o.
Postępowanie w przedmiocie przyznania świadczeń toczy się według przepisów kodeksu postępowania administracyjnego, z uwzględnieniem przepisu art. 90 n u.s.o., który zawiera regulację o charakterze proceduralnym, stanowiąc lex specialis w stosunku do niektórych przepisów kodeksu postępowania administracyjnego. W toku postępowania poprzedzającego wydanie decyzji organ określony w art. 90m ust. 1 u.s.o. ma obowiązek przeprowadzić postępowanie oraz zebrać dowody świadczące o spełnianiu lub niespełnianiu przez uprawnionego warunków materialnoprawnych przyznania świadczenia, w takim zakresie, jaki okaże się niezbędny zgodnie z obowiązującą w procesie administracyjnym zasadą prawdy obiektywnej (art. 7 w zw. z art. 77 § 1 k.p.a.). Decyzja o przyznaniu świadczenia powinna spełniać wymogi wskazane w art. 107 §1 k.p.a.
Podsumowując, pomimo niefrasobliwości osób i podmiotów uprawnionych do wystąpienia z wnioskiem o przyznanie uczniowi pomocy socjalnej, możliwe jest zastosowanie procedury z art. 90 n ust. 3 u.s.o., zaś podstawą do wszczęcia postępowania z urzędu będzie w danym przypadku przede wszystkim informacja/dane o trudnej sytuacji rodzinnej ucznia, uzyskane z MOPS.
radca prawny Joanna Szyjka-Matuszyk