Zwolnienie strony postępowania od kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym a obowiązek zwrotu kosztów procesu przeciwnikowi
(stan prawny na dzień 2017.10.10)
Instytucja zwolnienia strony postępowania (tj. powoda, pozwanego) od obowiązku ponoszenia kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym stanowi realizację jednej z przesłanek „prawa do sądu”, zasady wyrażonej w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP oraz w art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Konsekwencją prawa do sądu jest m.in. to, że każdy bez względu na swój status materialny ma prawo do rozpatrzenia swojej sprawy przez sąd. Trzeba przy tym pamiętać, iż ze wszczęciem postępowania cywilnego sądowego, wiąże się zazwyczaj konieczność poniesienia przez osobę inicjującą postępowanie już na wstępie określonych ustawowo kosztów sądowych. Koszty te obejmują opłaty i wydatki (art. 2 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, dalej: k.s.s.c.). Do uiszczenia kosztów sądowych obowiązana jest bowiem strona, która wnosi do sądu pismo podlegające opłacie lub powodujące wydatki (art. 2 ust. 2 k.s.s.c.). Jednakże, nie ma obowiązku ponoszenia kosztów sądowych strona, która została zwolniona od kosztów sądowych przez sąd (art. 96 ust. 1 pkt 10 k.s.s.c.). Dodatkowo, strona zwolniona przez sąd od kosztów sądowych może domagać się ustanowienia pełnomocnika z urzędu, którym jest adwokat, bądź radca prawny (art. 117 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego, dalej: k.p.c.).
Zwolnienie strony postępowania od kosztów sądowych co do zasady nie zwalnia strony przegrywającej od obowiązku zwrotu stronie wygrywającej kosztów procesu, które rozstrzygane są przez sąd w każdym orzeczeniu kończącym sprawę w instancji (art. 108 § 1 k.p.c.). Zasada ta wynika z art. 108 k.s.s.c., który jednoznacznie stwierdza, że zwolnienie od kosztów sądowych nie zwalnia strony od obowiązku zwrotu kosztów procesu przeciwnikowi. Z kolei, zgodnie z przepisem art. 98 § 1 k.p.c., strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony (koszty procesu). Do niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej przez adwokata (radcę prawnego) zalicza się m.in. wynagrodzenie, jednak nie wyższe niż stawki opłat określone w odrębnych przepisach (art. 98 § 3 k.p.c.).
Na koniec należy wspomnieć o kodeksowej „zasadzie słuszności” określonej w art. 102 k.p.c., zgodnie z którą w przypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko cześć kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami. Jednakże, z dobrodziejstwa tej regulacji sądy korzystają rzadko, na zasadzie wyjątku od reguły określonej w poprzednio omówionych przepisach art. 98 k.p.c. oraz art. 108 k.s.s.c.
adwokat Owidiusz Mazurkiewicz