Przedmiotem niniejszego artykułu będzie kwestia, jakie podmioty posiadają uprawnienie do złożenia wniosku o dział spadku. Na początku trzeba poświęcić kilka zdań samemu działowi spadku.
Problematyka działu spadku jest uregulowana w art. 1035-1046 Kodeksu cywilnego/k.c. W wyniku dziedziczenia, pomiędzy spadkobiercami powstaje wspólność majątku spadkowego, który ustaje przez dział spadku. Dział spadku tworzy nową sytuację prawną, w wyniku której spadkobierca staje się wyłącznym podmiotem poszczególnych praw majątkowych, które do tego czasu były objęte wspólnością. Przedmiotem działu jest stan czynny spadku, czyli mówiąc prościej – aktywa.
Istnieją dwa sposoby dokonania działu: sądowy i umowny. W pierwszym przypadku to sąd w orzeczeniu kończącym postępowanie ustala, na rzecz którego ze spadkobierców przypadną poszczególne przedmioty należące do spadku oraz zasądza spłaty na rzecz spadkobierców, którzy otrzymali majątek o niższej wartości niż pozostali spadkobiercy. W przypadku umowy o dział spadku to sami spadkobiercy decydują komu zostaną przyznane poszczególne składniki majątku spadkodawcy. Mamy tu do czynienia z umową, na mocy której następuje przeniesienie na poszczególnych spadkobierców praw majątkowych, które dotychczas były objęte wspólnością. Jeśli w skład spadku wchodzi nieruchomość – wówczas umowa powinna być sporządzona w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności całej umowy. Zasadniczą różnicą pomiędzy działem sądowym a umownym jest to, że w przypadku działu umownego można ograniczyć dział do części spadku. Z kolei w przypadku działu sądowego zasadą jest, iż dział dotyczy całości spadku. Warto nadmienić, iż sądem właściwym do złożenia wniosku o dział spadku jest sąd spadku (czyli sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy).
Poniżej zostaną opisane kategorie podmiotów uprawnionych do złożenia wniosku o przeprowadzenie działu spadku przez sąd.
- Spadkobiercy
Na początku warto wskazać, iż źródłem uprawnienia spadkobiercy do wystąpienia z żądaniem o dokonanie działu spadku a także do udziału w takim postępowaniu w charakterze uczestnika, jest prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku lub akt poświadczenia dziedziczenia, gdyż z tymi dokumentami ustawodawca związał domniemanie, że osoba, która uzyskała nabycie spadku albo poświadczenie dziedziczenia, jest spadkobiercą (art. 1025 §2 k.c.). Z tego względu do wniosku o dział spadku należy załączyć jeden z wyżej wskazanych dokumentów. Trzeba jednak zauważyć, że spadkobierca składający wniosek o dział spadku nie musi w wyżej wymieniony sposób wykazywać swej legitymacji, jeżeli stwierdzenie spadku jeszcze nie nastąpiło i nie został sporządzony zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia, gdyż w takiej sytuacji stwierdzenia nabycia spadku dokonuje sąd w toku postępowania działowego (art. 681 k.p.c.; tak w Komentarzu do art. 1037 k.c. pod red. E. Gniewka, źródło: Legalis).
- Nabywca spadku
Z uwagi na to, iż w prawie spadkowym dopuszcza się zbycie przez spadkobiercę spadku, udziału w spadku w całości lub części możliwe jest wejście nabywcy spadku w prawa i obowiązki spadkobiercy (art. 1053 k.c.). W przypadku dokonania powyższej czynności nabywca spadku „wchodzi” w sytuację prawną spadkobiercy w drodze sukcesji generalnej co oznacza, iż przysługują mu względem spadku takie same prawa i obowiązki jak spadkobiercy. Z tego wynika, iż nabywcy będzie przysługiwało również uprawnienie do złożenia wniosku o dokonanie działu spadku.
- Spadkobierca nabywcy spadku
W przypadku śmierci nabywcy spadku przysługujące mu dotychczas uprawnienie do złożenia wniosku o przeprowadzenie działu spadku przechodzi na jego spadkobierców.
- Prokurator
Zgodnie z brzmieniem art. 7 k.p.c. prokurator może żądać wszczęcia postępowania w każdej sprawie, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu, jeżeli według jego oceny wymaga tego ochrona praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego. Z powyższych względów może on również zainicjować postępowanie działowe.
- Rzecznik Praw Obywatelskich
Według art. 14 pkt 4 ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich do ustawowych kompetencji tego organu należy żądanie wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, jak również wzięcie udziału w każdym toczącym się już postępowaniu – na prawach przysługujących prokuratorowi. Skoro tak – Rzecznik również posiada uprawnienie do złożenia wniosku o przeprowadzenie działu spadku.
- Wierzyciel spadkobiercy
Wierzycielowi spadkobiercy co do zasady nie przyznaje się uprawnienia do udziału w postępowaniu o dział spadku, podkreślając, że jego sytuacja prawna jest w zasadzie podobna do sytuacji wierzyciela spadkodawcy, który nie może stać się uczestnikiem postępowania o dział spadku. Jedynie wyjątkowo wierzyciel spadkobiercy może wziąć udział w postępowaniu o dział spadku wówczas, gdy w trybie egzekucji z innych praw majątkowych zajmie prawo dłużnika do żądania działu majątku (art. 912 § 1 k.p.c.). Wskutek dokonanego przez komornika zajęcia praw wierzyciel uzyska legitymację do realizacji żądania działu majątku, co obejmuje również prawo spadkobiercy do żądania działu spadku.
Jeżeli zaś chodzi o umowny dział spadku stronami umowy mogą być:
- Wszyscy spadkobiercy ustawowi i testamentowi
Warto w tym miejscu nadmienić, iż osoby powołane do dziedziczenia z mocy ustawy lub testamentu nie zawsze są uprawnione do zawarcia umowy działowej. Okoliczności wyłączające sukcesję po spadkodawcy są następujące:
– odrzucenie spadku przez spadkobiercę (art. 1020 k.c.),
– uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia (art. 928 §2 k.c.),
– wyłączenie małżonka spadkodawcy od dziedziczenia, gdy spadkodawca wystąpił z uzasadnionym żądaniem o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy małżonka (art. 940 k.c.).
- Nabywca spadku lub udziału spadkowego
- Spadkobiercy nabywcy spadku lub udziału spadkowego
- Osoby prawne lub jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną
Powyższe podmioty również mogą być spadkobiercami, a zatem również stronami umów o dział spadku. Gdyby jednak podmioty te utraciły byt prawny przed działem spadku, status strony w umowie o dział spadku należałoby przypisać ich następcom prawnym pod tytułem ogólnym.
- Syndyk lub zarządca działający w imieniu własnym, lecz na rzecz upadłego
W doktrynie przyjmuje się, iż w przypadku ogłoszenia upadłości spadkobiercy to nie on będzie stroną umowy lecz syndyk lub zarządca działający w imieniu własnym, choć na rzecz upadłego (zob. Komentarz do art. 1037 k.c. pod red. E. Gniewka oraz przywołana tam literatura; źródło: Legalis).
- Małżonek osoby powołanej do dziedziczenia (spadkobiercy).