- Kto i w jakich sytuacjach może skorzystać z pełnomocnika z urzędu?
O tym czy konkretna osoba pozostaje w danej sprawie uprawniona do pozyskania pełnomocnika z urzędu decyduje kilka czynników, a ostateczna decyzja każdorazowo należy do sądu rozpoznającego wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Sąd rozpoznając wniosek będzie miał na względzie aspekt majątkowy oraz charakter sprawy w połączeniu z indywidualnymi cechami danej osoby.
O pełnomocnika z urzędu może się starać skutecznie zarówno osoba będąca stroną postępowania cywilnego która uzyskała zwolnienie od kosztów sądowych (również w części) zgodnie z opisem zawartym w artykule pn. „Instytucja Zwolnienia od kosztów sądowych osoby fizycznej w postępowaniu cywilnym”, jak również osoba fizyczna która nie złożyła wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych. W tym drugim przypadku ustanowienia pełnomocnika z urzędu może żądać osoba która złoży wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu oraz załączy do niego oświadczenie z którego wynika, że nie jest w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. W tym celu strona obowiązana jest we wniosku zawrzeć osobiste oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania. Oświadczenie składane jest na urzędowym formularzu który pozostaje udostępniany nieodpłatnie w sądach powszechnych oraz na stronie internetowej www.ms.gov.pl. Sposób i zasady wypełniania formularza oświadczenia zostały określone w artykule pn. „Instytucja Zwolnienia od kosztów sądowych osoby fizycznej w postępowaniu cywilnym”. Należy nadmienić, że strona nie jest w stanie ponieść kosztów pełnomocnika z urzędu w szczególności gdy wykaże, że nie dysponuje zarobkami lub całość stałego dochodu służy zaspokojeniu niezbędnych potrzeb strony lub jej rodziny. Znamiennym i wymagającym odnotowania pozostaje również stanowisko sądów zgodnie z którym „strona wdająca się w spór sądowy winna przewidzieć koszty prowadzenia postępowania i zapewnić środki na ich pokrycie”.
Wykazanie przez stronę, iż nie jest w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia pełnomocnika profesjonalnego, lub wcześniejsze uzyskanie zwolnienia od kosztów pozostaje niewystarczające. Istotnym jest, że Sąd może uwzględnić wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, jeżeli udział adwokata lub radcy prawnego w sprawie uzna za potrzebny[2]. Jak wskazuje się jednolicie w orzecznictwie Sądów powszechnych „Oceny, czy taka potrzeba zachodzi sąd dokonuje biorąc pod uwagę zarówno przymioty osobiste strony, a szczególnie jej nieporadność w formułowaniu żądań i przedstawianiu okoliczności faktycznych sprawy, jak i charakter samej sprawy, jej ewentualne zawiłości i konieczność prowadzenia wielowątkowego postępowania dowodowego oraz rozważenia skomplikowanych zagadnień prawnych”. W świetle powyższego nie uzyska pomocy prawnej, w szczególności osoba w pełni świadoma swoich praw i obowiązków, prawidłowo formułująca swoje żądania w sprawie w której nie występują skomplikowane zagadnienia prawne i to niezależnie od możliwości finansowych strony. Każdorazowo ocena czy zachodzi konieczność udziału pełnomocnika należy indywidualnie od oceny Sądu, który przykładowo może uznać za konieczny udział pełnomocnika wyłącznie z tego względu że strona z powodu choroby, nie jest w stanie samodzielnie prowadzić sprawy, w szczególności stawiać się na kolejne terminy rozpraw i podejmować prawidłowo czynności procesowych.
Należy na marginesie odnotować, iż powyższe rodzi pewną wątpliwość dotyczącą zakresu nieodpłatnej pomocy prawnej przewidzianego w art.3 ust.1 Ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej która sprowadza się do pomocy w sporządzeniu projektu pierwszego pisma w sprawie oraz m.in. projektu wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Wątpliwość dotyczy tego czy radca lub adwokat sporządzając projekt pierwszego pisma w sprawie wraz z wnioskiem o ustanowienie pełnomocnika z urzędu paradoksalnie działając dla „dobra uprawnionego” nie powinien w sposób całkowicie chybiony sformułować żądań[3]. Powyższe pozostaje całkowicie uzasadnione albowiem Sąd badając wniosek nie ma świadomości, iż wraz z pierwszym pismem sprawie został on sformułowany w asyście pełnomocnika profesjonalnego (który ma za zadanie pomoc w sporządzeniu „projektu pisma”). Dodatkowo w sytuacji oddalenia wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu ze względu na „poradność strony”, uprawniony pozostaje bez jakiegokolwiek wsparcia, albowiem nieodpłatna pomoc prawna przysługuje wyłącznie na etapie przedsądowym, a w toku postępowania stronie może przysługiwać wyłącznie pełnomocnik z urzędu. W świetle powyższego Ustawodawca winien dokonać niezbędnych zmian mających na celu uregulowanie sytuacji w której wniosek jest sporządzany w asyście pełnomocnika profesjonalnego, działającego w ramach systemu nieodpłatnego poradnictwa prawnego.
2.Co w przypadku odmowy ustanowienia pełnomocnika z urzędu?
W przypadku gdy Sąd rozpoznający wniosek uzna, iż którakolwiek z dwóch przesłanek do ustanowienia pełnomocnika z urzędu nie zachodzi wyda postanowienie oddalające wniosek. W terminie 7 dni od otrzymania postanowienia strona może złożyć zażalenie do Sądu wyższej instancji za pośrednictwem Sądu który wydał skarżone postanowienie. Należy mieć na względzie, iż Sąd drugiej instancji będzie miał w szczególności na względzie aktualną sytuację materialną strony wedle chwili na dzień orzekania przez Sąd drugiej instancji. Jeżeli Sąd drugiej instancji negatywnie rozpatrzy zażalenie lub strona nie złoży odwołania to nie będzie można po raz kolejny w danej sprawie starać się o ustanowienie pełnomocnika profesjonalnego powołując się na te same okoliczności które stanowiły uzasadnienie wniosku który został oddalony (co istotne oddalenia nie należy mylić z odrzuceniem lub zwrotem). W sytuacji gdy strona złoży ponowny wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu Sąd nie będzie go rozpatrywał merytorycznie i dokona odrzucenia wniosku postanowieniem na które nie służy zażalenie.
3.Czy Sąd ma obowiązek pouczenia strony działającej bez pełnomocnika o możliwości ustanowienia pełnomocnika z urzędu?
Regułą jest, iż Sąd nie ma obowiązku pouczenia każdego o możliwości ustanowienia pełnomocnika z urzędu. Niemniej, obowiązek Sądu powstaje jeżeli w sposób jednoznaczny ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego wynika że stronie gdyby złożyła taki wniosek sąd przyznałby pełnomocnika z urzędu tj. sprawa ma charakter skomplikowany (zachodzi konieczność ustanowienia pełnomocnika profesjonalnego) oraz strona nie jest w stanie ponieść kosztów pomocy prawnej.
4.Czy we wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu można wskazać konkretnego radcę prawnego lub adwokata?
W sytuacji gdy wniosek jest uzasadniony i Strona we wniosku wskaże konkretnego adwokata lub radcę prawnego jako pełnomocnika z urzędu to w miarę możliwości i w porozumieniu ze wskazanym adwokatem lub radcą prawnym może dojść do jego wyznaczenia. Przesłankami negatywnymi pozostają brak zgody lub możliwości prowadzenia sprawy przez wybranego pełnomocnika. Ustanowienie pełnomocnika przez Sąd jest równoznaczne z udzieleniem pełnomocnictwa procesowego, a pełnomocnik obowiązany jest zastępować stronę do prawomocnego zakończenia postępowania, chyba że co innego wynika z postanowienia Sądu o ustanowieniu pełnomocnika z urzędu, lub w trakcie postępowania dojdzie w szczególności do śmierci strony.
5.Czy wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu wstrzymuje bieg terminów postępowania np. do złożenia apelacji lub zażalenia?
Zawsze wniesienie wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu nie ma wpływu na bieg terminu do złożenia zażalenia (w przypadku braku przymusu radcowsko-adwokackiego) lub apelacji. Wniesienie wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, czy też zażalenia na odmowę ustanowienia pełnomocnika z urzędu co do zasady nie ma wpływu na bieg toczącego się postępowania sądowego.
Wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu zgłoszony w pozwie, lub przed wytoczeniem postępowania wstrzymuje bieg postępowania, niemniej nie ma to wpływu dla terminów procesowych ponieważ na tym etapie one nie biegną. Nie wstrzymuje terminów wniosek złożony w skardze o wznowienie postępowania.
Innym odstępstwem od generalnej zasady jest uprawnienie Sądu polegające na wstrzymaniu rozpoznania sprawy przez Sąd, aż do prawomocnego rozstrzygnięcia wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, niemniej tego rodzaju rozwiązanie pozostaje całkowicie do uznania Sądu który orzeka w danym postępowaniu.
Odrębną kategorię stanowią terminy do złożenia środków zaskarżenia do Sądu Najwyższego. W sytuacji gdy Sąd uwzględni wniosek złożony przed upływem terminu do złożenia zażalenia składanego do Sądu Najwyższego lub Skargi kasacyjnej (gdy strona prawidłowo zażądała doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem) ustanowienie terminy biegną odpowiednio od dnia doręczenia orzeczeń pełnomocnikowi z urzędu. W przypadku oddalenia wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu w sprawach gdzie występuje przymus radcowsko-adwokacki termin do złożenia środka zaskarżenia biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia oddalającego zażalenie, a jeżeli postanowienie sądu drugiej instancji zostało wydane na posiedzeniu jawnym – od dnia jego ogłoszenia. Ponowny wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, oparty na tych samych okolicznościach, nie ma wpływu na bieg terminu do wniesienia środka zaskarżenia w przypadku zaistnienia przymusu radcowsko-adwokackiego.
Radca Prawny Bernard Jirnov