Odpowiedzialność cywilnoprawna uzależniona jest od zdolności do czynności prawnych. Zdolność do czynności prawnych z kolei zależy od wieku nieletniego. Małoletniemu, który nie ukończył lat trzynastu nie można przypisać winy i zgodnie z art. 426 kodeksu cywilnego nie ponosi on odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę. Odpowiedzialność ta przeniesiona zostaje w takim wypadku na osobę sprawującą nad małoletnim opiekę. Sprawujący nad w/w małoletnim nadzór będzie obowiązany do naprawienia szkody wyrządzonej przez niego, chyba że wykaże, że uczynił zadość obowiązkowi nadzoru albo że szkoda powstałaby i tak – również przy rzetelnym wykonywaniu nadzoru. Po ukończeniu trzynastego roku życia małoletniemu można na gruncie polskiego prawa przypisać zdolność działania z rozeznaniem w zakresie deliktów, tj. czynów niedozwolonych. Odpowiedzialność własna takiego małoletniego również może zostać uzupełniona odpowiedzialnością rodzica/opiekuna w przypadku zawinionego przez niego niedopełnienia obowiązku nadzoru.
Odpowiedzialność karnoprawna nieletnich, za popełnienie czynu zabronionego pod groźbą kary znajduje swoje uregulowanie w kodeksie karnym a także w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich. W przypadku gdy nieletni dopuszcza się czynu zabronionego przed ukończeniem trzynastego roku życia, zostanie to potraktowane jako przejaw demoralizacji i zastosowanie znajdą środki przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich. Dopuszczając się czynu zabronionego między trzynastym a siedemnastym rokiem życia, nieletni zagrożony jest również zastosowaniem środków z ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Gdyby jednak po ukończeniu piętnastego roku życia dopuścił się czynów znacznej wagi, może odpowiadać na zasadach określonych w kodeksie karnym, jeżeli sąd uzna to za stosowne (okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego uwarunkowania osobiste za tym przemawiają, a zastosowane dotychczas środki wychowawcze lub poprawcze nie dały rezultatu). Do czynów powyżej wspomnianych zaliczyć można:
– zabójstwo i morderstwo,
– umyśle ciężkie uszkodzenie ciała,
– zamach na życie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej,
– wzięcie i przetrzymywanie zakładnika,
– rozboje
i inne.
Do sprawcy dopuszczającego się czynów zabronionych pomiędzy 17 a 18 rokiem życia stosuje się zasadniczo przepisy kodeksu karnego. Sąd może zastosować środki wychowawcze, leczenie albo przewidziane dla nieletnich środki poprawcze – wyjątkowo – jeżeli popełniony czyn jest występkiem a okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy i jego właściwości za tym przemawiają.
Katalog działań jakie może podjąć sąd rodzinny wobec nieletniego jest dosyć obszerny. Nieletniemu takiemu można zatem:
- udzielić upomnienia,
- zobowiązać go do określonych działań, określonego postępowania (np. naprawienia szkody, uczestnictwa w zajęciach terapeutycznych, zaniechania używania alkoholu, podjęcia nauki itp. ),
- ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekunów,
- ustanowić nadzór organizacji (społecznej, młodzieżowej i in.),
- zastosować nadzór kuratora,
- skierować do ośrodka kuratorskiego,
- orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego,
- orzec umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w rodzinie zastępczej zawodowej,
- orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym – gdy nieletni dopuścił się czynu karalnego a przemawia za tym wysoki stopień demoralizacji a inne środki okazały się nieskuteczne dla resocjalizacji małoletniego. Do zakładów poprawczych mogą być kierowani nieletni w wieku 13-17 lat. Jeżeli po ukończeniu lat 17 nie zastosowano wobec małoletniego środka w postaci umieszczenia w zakładzie karnym, może on przebywać w zakładzie poprawczym do 21 roku życia.
r.pr. Paweł Ralski