Długiem spadkowym jest każdy obowiązek mający swe źródło w normach prawa spadkowego, który ciąży na spadkobiercy i jest ściśle związany z faktem nabycia spadku. Obowiązek ten ma charakter majątkowy. Poniższy artykuł stanowi analizę odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe, która ukształtowana jest w bardzo zróżnicowany sposób uzależniony od spełnienia określonych prawem przesłanek.
Początek odpowiedzialności za długi spadkowe.
Zgodnie z art. 924 kodeksu cywilnego otwarcie spadku ma miejsce z chwilą śmierci spadkodawcy. Zdarzenie to pociąga za sobą nabycie ogółu praw i obowiązków przez spadkobierców. Co do zasady odpowiedzialność za długi spadkowe powstaje z chwilą otwarcia spadku. To jaki charakter będzie miała ta odpowiedzialność zależy przede wszystkim od tego ilu spadkobierców dochodzi do dziedziczenia, a także czy przyjmują spadek wprost czy też z dobrodziejstwem inwentarza.
Na charakter odpowiedzialności za długi spadkowe ma wpływ fakt czy do dziedziczenia dochodzi jedna osoba czy więcej. W przypadku gdy mamy większą ilość spadkobierców możliwe jest dwojakie ukształtowanie odpowiedzialności. Pierwszy ze sposobów wskazuje, że spadkobiercy odpowiedzialni są solidarnie, co oznacza, że każdy z nich ma obowiązek spełnić całe świadczenie. Jest to tzw. solidarność bierna. Drugi ze sposobów wskazuje na odpowiedzialność poszczególnych spadkobierców za poszczególne części długu w stosunku do wielkości udziału w spadku. Jest to tzw. odpowiedzialność pro rata parte. To rozwiązanie sytuuje wierzyciela w słabszej pozycji niż w przypadku solidarnej odpowiedzialności za długi spadkowe, ponieważ ryzyko niewypłacalności jednego, an nawet kilku spadkobierców obciąża bezpośrednio wierzyciela. Zgodnie z art. 1034 k. c. polski ustawodawca przyjął koncepcję pośrednią, która stanowi, że do podziału spadku spadkobiercy odpowiadają solidarnie, zaś po jego podziale każdy odpowiada za długi do wielkości swojego udziału.
Zakres odpowiedzialności
W polskim prawie wyróżnia się odpowiedzialność, którą ponoszą spadkobiercy w okresie od otwarcia spadku do przyjęcia spadku, następnie w okresie od przyjęcia spadku do działu spadku, ostatecznie w okresie po podziale spadku. W związku z powyższym należy uznać, że zakres odpowiedzialności ukształtowany jest w zależności od odpowiednich oświadczeń złożonych przez spadkobierców, a także ich treści.
Okres od otwarcia spadku do przyjęcia spadku.
Jak wskazano powyżej już samo otwarcie spadku równoznaczne jest z jego nabyciem przez spadkobiercę. Jednak dopóki nie złoży on stosownego oświadczenia takie nabycie nie ma charakteru definitywnego. Spadkobierca zawsze może odrzucić taki spadek, a wtedy zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego będzie traktowany „jak gdyby nie dożył otwarcia spadku” (art. 1020 k. c.). W związku z tak ukształtowanym stanem prawnym należy wskazać, że w tym właśnie okresie nabywca spadku odpowiada jedynie z przedmiotów należących do spadku, a co za tym idzie nie odpowiada całym swoim majątkiem. Jest to tzw. odpowiedzialność ograniczona cum viribus hereditatis. Dlatego, że spadkobierca odpowiada tylko do wysokości masy majątkowej, którą odziedziczył ważne jest określenie składu majątku spadkowego. W doktrynie panuje zgodne stanowisko, że miarodajnym momentem dla ustalenia wartości majątku jest chwila otwarcia spadku. Z wielu przyczyn jednak skład i wartość masy majątkowej może ulec zmianie w okresie pomiędzy otwarciem spadku a realizacją swojego uprawnienia przez wierzyciela spadkowego. Taki majątek może ulec albo uszczupleniu albo powiększeniu. W braku regulacji ustawowej bardzo istotnym zagadnieniem było wypracowanie kompromisu pomiędzy ochroną wierzycieli a ochroną spadkobierców w przypadku zmiany składu majątku spadkowego. Jeżeli majątek spadkowy ulegnie uszczupleniu czy to na skutek działań spadkobierców czy też innych podmiotów należy zgodzić się ze stanowiskiem, że zastosowanie powinna mieć zasada surogacji. A mianowicie w razie nabycia określonych przedmiotów majątkowych za wartości wchodzące w skład spadku, te pierwsze powinny wejść do masy spadkowej, co ochroni interesy wierzycieli, na wypadek próby wyzbycia się składników majątkowych wchodzących w skład spadku i tym samym uchylenia się od odpowiedzialności za długi. Jeżeli jednak w okresie pomiędzy otwarciem spadku a jego przyjęciem określone składniki majątkowe przynoszą dochody należy je uznać za integralną część majątku wchodzącą w skład masy majątkowej. W przypadku gdy wierzyciel spadkowy wytoczy powództwo przeciwko spadkobiercy lub spadkobiercom przed złożeniem przez nich oświadczenia dotyczącego przyjęcia lub odrzucenia spadku, pozwani mają prawo zażądać zawieszenia postępowania do czasu złożenia w/w oświadczenia. Jeżeli wierzyciel prowadzi egzekucję na podstawie tytułu egzekucyjnego uzyskanego jeszcze przed śmiercią spadkodawcy obowiązany jest uzyskać klauzulę wykonalności w stosunku do spadkobiercy/ spadkobierców, a ponadto egzekucja może być prowadzona jedynie z przedmiotów majątkowych należących do spadku.
Odpowiedzialność w okresie od przyjęcia spadku do podziału spadku
To, jaką odpowiedzialność poniesie spadkobierca po przyjęciu spadku zależy przede wszystkim od oświadczenia, które złoży. Ma do wyboru dwa rozwiązania, pierwsze polega na złożeniu oświadczenia o przyjęciu spadku wprost, czyli bez żadnych ograniczeń odpowiedzialności za długi spadkowe, drugie polega na przyjęciu spadku z tzw. dobrodziejstwem inwentarza, a co za tym idzie odpowiedzialność ograniczona jest do wysokości stanu czynnego spadku. W sytuacji, w której spadkobierca w ogóle nie złoży oświadczenia woli, prawo polskie przewiduje skorzystanie z fikcji prawnej. Zgodnie z art. 1015 § 2 Kodeksu cywilnego brak oświadczenia spadkobiercy w sześciomiesięcznym terminie skutkuje przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Przyjęcie spadku wprost
W przypadku gdy spadkobierca złoży oświadczenie o przyjęciu spadku wprost spadkobierca ponosi nieograniczoną odpowiedzialność za długi spadkowe. Polega to na tym, że od tego momentu spadkobierca odpowiada zarówno majątkiem spadkowym jak i osobistym. Te dwie masy majątkowe ulegają swoistemu połączeniu. Sytuację spadkobiercy przyjmującego spadek wprost w drodze oświadczenia można zmienić w drodze uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu spadku lub niezłożenia takiego oświadczenia w wyznaczonym przez ustawę terminie (art. 1019 k. c. )
Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza
W sytuacji gdy spadkobierca przyjmuje spadek z dobrodziejstwem inwentarza jego odpowiedzialność ograniczona jest jedynie do wysokości stanu czynnego spadku. Aby ustalić granicę odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe należy sporządzić spis inwentarza. Sporządza się go na mocy postanowienia sądu, które wydane jest na wniosek: spadkobiercy, uprawnionego z zachowku, zapisobiercy, wykonawcy testamentu, wierzyciela mającego pisemny dowód należności lub właściwego urzędu skarbowego. Postanowienie sądu może być wydane również z urzędu w sytuacji gdy spadkobierca złożył oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza a rzeczony inwentarz nie był wcześniej sporządzany. W spisie inwentarza muszą znaleźć się wykazane zarówno pasywa jak i aktywa. W razie nieujawnienia wszystkich składników majątkowych należących do spadku możliwe jest późniejsze uzupełnienie spisu. Warto również wspomnieć, że podana w spisie inwentarza wartość poszczególnych przedmiotów nie jest wiążąca, sąd może samodzielnie ustalić wartość aktywów i właśnie na tej podstawie określić zakres odpowiedzialności spadkobiercy. Jeżeli zachodzi uzasadniona wątpliwość czy w spisie inwentarza zostały ujęte wszystkie przedmioty należące do spadku, czy istnieją długi w nie uwzględnione. Sąd z urzędu lub na wniosek może nakazać spadkobiercy złożyć oświadczenie, że żadnego z przedmiotów nie zataił, nie usunął a także, że nie podał nieistniejących długów. Spadkobierca zobowiązany jest również wskazać przedmioty należące do spadku, które nie zostały ujawnione w spisie, a są mu wiadome, wraz z podaniem miejsca ich przechowywania.
radca prawny Marlena Antoniak